Columns van 2008 en 2009

13 mei 2009	Kunst als provocatie		Jerker Spits
8 april 2009	Geen nieuws		Frans Thuijs
11 maart 2009	De strijd tegen de Apartheid begon eerder		Erica Meijers
11 februari 2009	De onmogelijke openbaarheid van het verleden		Thomas von der Dunk
10 december 2008	Onze armoedige geschiedenis. Vijf twijfels over de vaderlandse identiteitspolitiek		Krijn Thijs
12 november 2008	Publieke historici en historisch publiek		Adriaan van Veldhuizen
13 oktober 2008	Het lerarentekort in de Oudheid		Gerard Boter
10 september 2008	Over kolonialisme		Susan Legêne
11 juni 2008	Het leervermogen van wetenschappers		Rienk Vermij
3 en 14 mei 2008	Drie curieuze historische kookboeken		Merel Boers
13 februari 2008	Drie opvallende invalshoeken op Afrika		Frans Huijzendveld
9 Januari 2008	Bekentenissen van een namaak historica		Irma Thoen

 Alle columns van 2003 t/m 2007

De lemming. Een natuurlijke geschiedenis

Sinds Darwin nemen we aan dat iedere natuurlijke soort gericht is op zelfbehoud. In de strijd om het bestaan overleven de soorten die zich het best aan de omstandigheden hebben weten aan te passen en sterven andere soorten uit, niet uit lamlendigheid of onwil om te overleven, maar als onbedoeld gevolg van natuurlijke selectie. Op deze fundamentele regel van de natuurlijke geschiedenis vormt de lemming klaarblijkelijk een opvallende uitzondering. Dit marmotachtige knaagdier, met als habitat de poolstreek, zou bij tijd en wijle, wanneer de populatie te talrijk wordt, overgaan tot een spontaan malthusianisme, en zich en masse van de rotsen afstorten, direct de Poolzee in. Anders dan de meeste diersoorten, zijn lemmingen geneigd tot collectieve zelfmoord.

Tot zover de theorie. De praktijk blijkt weerbarstiger. Tot het moment dat James R. Simon in 1958 voor Disney onder de titel White Wilderness een natuurfilm over het dierenrijk van de poolstreek ging maken, had nog nooit iemand de collectieve zelfmoord van de lemmingen waargenomen. Simon bedacht een creatieve oplossing voor dat probleem. Zijn assistenten kochten van een paar Iniut-kinderen wat manden met lemmingen en lieten ze overbrengen naar Alberta, waar lemmingen overigens nooit voorkomen. De beestjes werden daar op een draaischijf geplaatst en snel rondgedraaid, om zo de illusie van een suicidale horde te creëren en vervolgens met de hand van een rots geworpen, een onzelfgekozen dood tegemoet.

Wat hiervan te denken? Om te beginnen natuurlijk dat mijn ouders gelijk hadden toen ze mij verboden naar Disney te kijken, want dat was Amerikaanse troep en een aanslag op de moraal en de goede smaak. Maar vervolgens blijft er toch een probleem over: waarom zoveel moeite gedaan om een natuurlijk fenomeen vast te leggen dat zich nooit heeft voorgedaan en zich ook nooit zal voordoen? In reactie op de documentaire White Wilderness lieten biologen zien dat lemmingen in reactie op overbevolking wel eens en masse migreren en elkaar daarbij soms van een rots of in een rivier duwen, maar dat is natuurlijk geen collectieve zelfmoord. Waar komt die onbedwingbare neiging uit voort, om te veronderstellen dat lemmingen collectief zelfmoord plegen? Waarom willen mensen dat zo graag geloven, zo zeer zelfs dat ze er niet voor terugschrikken om een slachting aan te richten onder deze onschuldige beestjes?

Ik denk dat we hier te maken hebben met een existentiële kwestie van de menselijke soort. Want wat zijn wij anders dan de ware lemmingen van het dierenrijk? Anders dan alle andere natuurlijke soorten, plegen mensen wel degelijk af en toe collectief zelfmoord. De voorbeelden zijn talrijk. De volgelingen van David Koresh, leider van de religieuze secte Branch Davidians, pleegden op 19 april 1993 zelfmoord, aan het eind van een 51 dagen durende belegering van hun vesting in Waco, Texas. De 74 doden daar vielen in het niet bij de 913 mensen die in Jonestown in de jungle van Brits Guyana 1978 omkwamen bij de collectieve zelfmoord onder de volgelingen van Jim Jones, verenigd in ‘the People’s Temple’.

Dergelijke voorbeelden kunnen nog gezien worden als het gevolg van massahysterie en zijn wellicht niet eens als zelfmoord te beschouwen. Zowel in Jonestown als in Waco waren er sterke tekenen dat althans een deel van de slachtoffers niet door eigen hand gevallen waren. Dat wordt anders als we kijken naar andere voorbeelden van een zelfgekozen dood. Zo wordt bijvoorbeeld de deelname van soldaten in de bestorming van de loopgraven in de Eerste Wereldoorlog nog altijd beschreven als nastrevenswaardig voorbeeld van heroische zelfopoffering. Weliswaar zijn er genoeg tekenen dat aan Duitse en Franse kant voor augustus 1914 een oorlogsstemming heerste die aan het hysterische grenste, maar die pathologie strekt zich vrijwel nooit uit tot de uiteindelijke beslissing om uit de loopgraaf te klimmen voor een aanval die vaak al na een paar meter zou eindigen in het mitrailleurvuur van de tegenstander. Ook in deze gevallen is er sprake van groepsdwang en de fysieke dreiging van het eigen vuurpeleton indien men zich bij dergelijke aanvallen drukte, maar onmiskenbaar bevatte de deelname aan de loopgravenstrijd een element van weloverwogen gekozen heldendood.

Dat element van de welbewuste opoffering van het eigen leven geldt zonder meer voor de zelfmoordaanslagen die sinds het begin van de tweede intifadah zijn gepleegd op Israelische burgers. Zoals Avishai Margalit anderhalf jaar geleden opmerkte in een artikel over deze ‘suicide bombers’, behoorden de toen 198, en ondertussen enkele tientallen meer van deze zelfmoordenaars niet tot een leger, zoals de Japanse kamikaze-piloten of de leden van de Tamil Tijgers, die soms zelfmoordaanslagen pleegden.[1] De daders van de zelfmoordaanslagen zijn meestal gewone Palestijnse burgers, die zich enthousiast en vrijwillig bij Hamas of de Islamitische Jihad aanmelden voor het plegen van zelfmoordaanslagen. Hun belangrijkste motief lijkt te zijn om het martelaarschap te verwerven, een shahid te worden. De daders behoren over het algemeen niet tot de economisch zwakste groepen. Zij plegen hun daden niet uit wanhoop, maar, zo lijkt het, evenmin uit grote religieuze bevlogenheid. Zij benadrukken in de verklaringen die zij voorafgaand aan hun daad op video vastleggen minder de bijdrage aan de jihad, de heilige oorlog van de Islam tegen de ongelovigen, en veel meer het element van wraak op concreet aangedaan onrecht door het Israelische leger. Zij beschouwen hun daad als een bijdrage aan het zelfrespect van zichzelf, hun familie en hun volk, en zij worden dan ook met trots herdacht door de nabestaanden. Zoals de vader zei van een zoon die zich in een discotheek in Tel Aviv opblies: ‘Ik ben erg blij en trots op wat mijn zoon heeft gedaan en ik hoop dat alle mannen van Palestina en Jordanië hetzelfde zullen doen.’

Dat element van trots en zelfrespect staat ook centraal in de oervorm van collectieve zelfmoord, die van de joodse Sicarii die zich in 72 na Christus, na de belegering van Jeruzalem en de vernietiging van de tweede Tempel, hadden teruggetrokken in het fort Masada, aan de oever van de Dode Zee. Na een langdurig beleg door de Romeinse gouverneur Flavius Silva, sprak Eleazer, de leider van de belegerde joden zijn volgelingen toe en riep hen op te kiezen voor een eervolle dood boven een schaamtevolle slavernij. Om voor de Romeinen niets van waarde over te laten, moest het gehele fort moest van te voren vernietigd worden, met uitzondering van de rijke voedselvoorraad, om, zoals Eleazer stelde, ‘aan te geven dat we niet door gebrek zijn omgekomen, maar omdat we vastbesloten de dood boven de slavernij kozen.’[2] Eleazer en 960 van zijn volgelingen stierven op 15 april van het jaar 72 een zelfgekozen dood.

De toespraak van Eleazer en het verhaal van Masada zijn het kernstuk van de zionistische identiteit. Nieuwe recruten van het Israelische leger zweren hun eed van trouw op de berg Masada en het verhaal van de belegering en de eervolle oppoffering behoort tot het kerncurriculum van de zionistische opvoeding. Dat alles maakt het verschijnsel niet minder relevant. De zelfgekozen dood, als alternatief voor een eerloze ondergang is een terugkerend verschijnsel van ontzagwekkende gestalte. Het gebeurde opnieuw tijdens de jodenvervolging in de coulissen van de kruistochten vanaf de dertiende eeuw. Ook na de Duitse inval in 1940 en bij het begin van de deportaties in de zomer van 1942 pleegden enkele honderden Nederlandse joden zelfmoord.

Dergelijke voorbeelden van collectieve zelfmoord zijn derhalve niet zo makkelijk af te doen als gevallen van collectieve verdwazing. Zijn brengen tot uitdrukking dat mensen een afweging kunnen maken tussen leven en overleven. Het streven naar zelfbehoud, dat ons als natuurlijke soort eigen is, kan op gespannen voet komen te staan met het antwoord op de vraag hoe te leven. Soms is voor mensen de dood een zinvoller vorm van het leven dan te overleven in onrecht, zonder zelfrespect, of zonder eer. Maar natuurlijk is dat niet, en logisch al evenmin. Want zonder overleven is elke afweging van het soort leven dat men zou willen leiden onmogelijk. Die spanning, tussen leven en overleven, moet de lemming in ons oplossen. Ook al is het een mythe, de fabel van zijn collectieve zelfmoord maakt onze neiging de dood te kiezen boven het overleven tot een iets minder tegennatuurlijk fenomeen.

Ido de Haan – 12 mei 2004

Noten:

1. Avisha Margalit, ‘The Suicide Bombers’, New York Review of Books January 16, 2003, 36-39.

2. Josephus, De joodse oorlog, VII, 340.

Naar boven